Una experiéncia de traduccion : Marcovaldo o las sasons en vila
Traduttore, traditore. Solide, la coneissètz aquela, mas perqué auriam pas lo drech de tradusir ? Que, coma disiá Ives Roqueta, la tòca n’es « pour manier l’occitan, pour le plaisir de lire les écrivains que j’admire, dans la langue que j’aime » (citat per Felip Gardy, Collòqui Flor enversa, 1990-92).
Autra question : perqué tradusir d’italian ? Simplament perque son pas nombrosas las òbras italianas reviradas e francament es pecat quand vesèm cossí los autors italians an assumida la continuitat amb los trobadors, coma o afortís Gilda Russo (« Les troubadours et l’Italie », Revue des langues romanes, 2016). Coma Dante, dins sa Commedia, que bota un passatge en occitan, en omenatge al trobador Arnaut Daniel (Purgatòri, Cant XXVI). Coma Petrarca que coneis Jaufre Rudel e son amor de luènh. Coma Boccace que fa referéncia a la legenda occitana del còr manjat per sa mestressa (Decamerone).
Tanben beneficiam d’un vesinatge bèl de las lengas. Al nivèl lexical, son importantas las semblanças entre los mots. Aquò se verifica tanben dins l’estructura d’unas frasas, dins l’emplec de locucions pròchas (l’altro ièri > l’autre ièr), dins l’utilizacion frequenta de diminitius o d’augmentatius, de biaisses d’insisténcia (coma la repeticion) fins a la construccion d’unes mots (nerovestita > negrevestida) e quicòm mai encara coma o dison aquelas polidas linhas ineditas de Max Roqueta :
« L’Italie… une voix si semblable à la nôtre. Si proche par sa musique. Par la nature de ses mots. Par le chant de sa parole. Par l’indéfinissable unité qui les sous-tend. » (« Une autre patrie l’Italie », Les Cahiers de Max Rouquette n°10). Pas qu’aquò.
Çaquelà, cal pas amagar las dificultats.
La restitucion dels idiotismes es un problèma dins totas las lengas. De còps que i a, cal acceptar una pèrda dins la transcripcion.
Una autra dificultat (susprenenta) es la question de las interjeccions, de las onomatopèas, que n’avèm pas un molon en occitan…
Tanben, se cal malfisar dels falses amics (autista > menaire, gara > corsa, poltrona > fautuèlh).
Al capítol de las preconizacions, podèm citar Meschonnic :
« On peut concevoir un traducteur aveugle, pas un traducteur sourd » es a dire que cal respectar lo ritme, la musicalitat de las frasas amb las alliteracions, l’òrdre dels mots, etc.
Surre-Garcia, el, fasiá legir una comediana professionala.
Es important tanben de plan conéisser l’autor, subretot sas lecturas…
Perqué Italo Calvino ?
Es un dels autors europèus màgers de l’après-guèrra, en ligason amb los escriveires de sa generacion en Itàlia e endacòm mai. Èra tanben un traductor remirable e un teorician de l’escritura (quand moriguèt en 1985 s’aprestava a donar una tièra de conferéncias als Estats Units).
Uèi, es totjorn d’actualitat coma o fa remarcar Sophie JoubertAutora neerlando-americana jornalista al servici cultural de L'Humanité. a prepaus del Goncourt 2020 L’Anomalie, d’Hervé Le Tellier : « Dans la lignée de Calvino, Le Tellier explore une littérature des possibles qui ne s’interdit aucune audace. Un Goncourt jouissif et diablement intelligent. »
Perqué la causida de Marcovaldo ?
En Itàlia lo libre es al programa dels collègis, totes los Italians lo coneisson. Lo personatge es talament popular que balha son nom a d’ensenhas de librariás. Es tradusit dins totas las grandas lengas del mond. Al nivèl intertèxte, podèm veire un ligam amb Lo Libre dels Grands Jorns de Bodon : « E mai encara canta lo paure merlhaton » se pòt aplicar a Marcovaldo que, ni per las nombrosas malparadas, demòra totjorn d’un optimisme fòl.
Del personatge de Marcovaldo, la critica literària ne fa generalament la comparason amb Charlot. Vertat. Mas personalament, lo vesi tanben coma qualqu’un d’en çò nòstre. E justament Calvino balha pas tròp de detalhs que permetrián de dire que lo personatge viu dins tal o tal parçan. I a pas que lo mot caropane (indemnitat en cors en Itàlia a la sortida de la guèrra), que desvela lo país ont se debana l’accion. E aquò se pòt contornejar aisidament.
De notar que l’istòria mescla lo registre trivial de las aventuras d’un paure miserable amb lo registre sabent dels noms prestigioses dels personatges (per exemple Coppo di Marcovaldo es un mèstre de la pintura toscana del sègle XIII).
Per completar lo raconte, avèm acompanhada la traduccion amb d’illustracions que son tanben una mena de traduccion que fa passar amb gaubi de l’escritura al grafisme.
A la fin, quand avèm plan soscat, plan espepissat, plan trantalhat entre mai d’una solucion, se cal decidir, cal trencar. Benlèu en seguissent la dicha :
« Article nòu,
cadun fa çò que vòu. »
Darrièra possibilitat : pregar Sant Giròni, patron dels traductors !
Cura de vèspas
L’ivèrn se’n anèt e daissèt darrièr el lo mal d’òsses. Un solelh prim veniá alegrar las jornadas e Marcovaldo, per passar un moment, agachava butar las fuèlhas, segut sus un banc, dins l’espèra de tornar al trabalh. Al ras d’el se veniá sèire un papeta, atrantolit dins un mantèl tot petaçat : un nommat RizieriRizieri es un personatge dins l'òbra cavaleirosa I reali di Francia (1491) de l'autor italian Andrea da Barberino., retirat e solet, el tanben abonat dels bancs solelhats. De temps en quora, aquel sénher Rizieri, dins un tressaut, cridava :
« Oi ! » e s’ensacava encara mai dins son mantèl. Èra aclapat de mal d’òsses, d’artriti, de lombalgia, que se trapava dins la sason umida e freda e que lo secutavan tota l’annada.
Per l’assolaçar, Marcovaldo li explicava las diferentas etapas de son mal d’òsses a el, lo de sa femna e de son ainada Isolina que, la pauròta, trasiá mal.
Marcovaldo se portava cada jorn lo manjar dins un paqueton estropat dins un jornal vièlh ; segut sul banc, lo dobrissiá e donava lo tròç de jornal fregat al sénher Rizieri que parava una man despacienta e disiá :
— Vejam las novèlas, – e las legissiá, amb lo quite interés, emai s’èran de doas annadas.
Atal, trobèt un article sul biais de garir lo mal d’òsses amb de veren d’abelha…
— Serà amb lo mèl, – diguèt Marcovaldo, totjorn optimista.
— Non, – faguèt Rizieri, – amb lo veren estipulan aquí, amb lo del fisson, – e ne legiguèt un tròç.
Alara parlèron abelhas, de lors qualitats e de quant podiá plan costar aquel remèdi.
