Fa mai de dos mila ans, quand l’empèri roman s’espandiguèt e que la lenga latina remplacèt pauc a pauc las lengas que se parlàvan dins çò qu’es actualament lo territòri de “la granda Occitania”, de Bordèu a Niça, cadun se metèt a parlar latin coma podiá. Lo latin parlat a Rodés, a Tarba o a Marselha foguèt “escarraunhat” diferentament. Dins lo territòri comprés entre la còsta atlantica, Garona e Arièja, e los Pirenèus, vivián los “aquitans” que parlàvan una fòrma de lenga basca. E se metèron a parlar latin ambe l’accent basc.

Dins son libròt meravilhós de clartat pedagogica e de soliditat scientifica, intitulat 70 clés pour la formation de l’occitan de Gascogne (Per noste, 2000), l’autor Michel Grosclaude ditz clarament : « Les Gascons seraient en définitive des Basques latinisés » (p. 6).

Lo gascon es d’occitan, mas ambe qualques caracteristicas foneticas inconegudas dins los autres dialèctes de la lenga nòstra e que vénon del basc. Ne citarai doás : l’èfa latina inciala remplaçada per acha (fem(i)na(m) > hemna) ; l’èrra iniciala fonologicament impossibla en basc e renforçada per la vocala a dicha “prostetica” (rota(m) > arròda).

Efectivament, avèm en occitan gascon un fum de mots de formacion populara ont avèm una h iniciala, mentre que i a una f en latin, en occitan estandard, en francés, en italian e en portugués : la femna – la hemna ; lo filh – lo hilh ; lo forn – lo horn ; farà – harà. Avèm tanben lo rat – l’arrat ; ren (o res) – arren ; lo riu – l’arriu ; la ròda – l’arròda. I a a Lorda una “Rue des Arrious”.

La hemna e l’arròda son de mots de formacion populara. Mas, dins los mots de formacion sabenta avèm f e r inicialas exactament coma en occitan estandard : la familha, la facilitat, la fòrça, fresc ; la rason, rasonable, lo regionalisme.

Çò que cal evitar coma la pèsta es de fargar artificialament de fòrmas ipergasconas que se son pas jamai dichas, coma *l’arregionalisme, *arritmic, *arritmar. Dins un gascon blos e natural aquò se ditz exactament coma en occitan estandard : lo regionalisme, ritmic, ritmar.