Retraches de traductors – Elisa Harrer
La traduccion de tèxtes cap a l’occitan se practica dempuèi bèl temps. Encara uèi, de reviradas d’òbras màger de la literatura mondiala pareisson en çò de tal o tal editor amb la regularitat d’un relòtge metronomic. Fa un moment que Joan Thomàs, fin coneisseire de la literatura occitana, remarca la qualitat d’aquelas traduccions, tant sul plan textual coma lingüistic. A volgut doncas entamenar, sostengut per Lo Diari, un trabalh de recuèlh de la paraula de traductors e traductrises, per esclairar lo percors, las reflexions, las envejas d’aquel monde amagats dins l’ombra d’autors famoses. Aital, amb o esperam la regularitat d’un relòtge metronomic, se publicaràn de retraches de reviraire·as ; jol fuòc d’una meteissa grasilha de questions aprestada per Joan Thomàs, una multiplicitat d’agaches e de responsas !
Per aqueste segond còp, la paraula es la d’Elisa Harrer, traductora en çò de Per Noste de Claude Duparfait (La foncion Ravel, 2021), Jean Giono (Lo qui plantava arbes, 2018), Francis Jammes (2016), Franz Kafka (Un messatge imperiau e racontes mei, 2019), Eduard von Keyserling (Estiu brulant, 2022), Patrick Modiano (Dora Bruder, 2020)…
Presenta-te : qual siás, ont demòras, quora e ont siás nascut ?
Que m’apèri Elisa Harrer e que soi vaduda a Tarba aus Pirenèus Hauts en 1959. Que demori dens las Lanas a Sent Pau au ras de Dacs despuish quatorze ans. Que soi maridada dab un alemand e amassas qu’am hèra sovent mudat pr’amor deu tribalh. Qu’am viscut chic de temps en Alemanha, puish a Tolosa, Montpelhièr, mes tanben en Normandia e en Lorena, doncas n’èram pas tostemps en « país occitans ». La mea vita professionau qu’ei estada un drin complicada, disem tà har simple que hasoi sustot la bibliotecària (adara que soi retirada). Que soi membre de Per Noste, ua associacion de defensa e de promocion de la lenga e de la cultura gasconas, la sedença de la quau e’s tròba a Ortès. Mes pensi n’ei pas necessari de la presentar pr’amor qu’ei plan coneishuda, delà las termièras de Gasconha tanben, com maison d’edicion – e qu’i publiqui solide los mens libes (arreviradas e creacions).
Que fasián los teus ?
Lo pair qu’èra ebenista, la mair qu’avèva un petit estanquet.
Ont as apresa la lenga ?
N’èi pas jamei entenut a parlar la lenga quan èri mainada. Los pairs que vivèvan a la « gran » vila e la mair, un còp deishat lo son vilatge nadau, n’a pas mei parlat lo gascon qui èra en fèit la soa lenga mairana. Lo son francés qu’èra totun conhit de gasconismes. Jo qu’èi aprés la lenga hèra tard, a mei de cinquanta ans, quan soi tornada tà Gasconha, a Sent Pau. E qu’ei sonque lavetz qu’èi vertadèrament comprés d’on vienèvan torns emplegats per la mair que ne trobavi pas en nat libe francés…
Quala es ta formacion ?
Après un bachelierat scientific, que hasoi estudis de letras modèrnas a Pau purmèr, puish a Caen e mei tard estudis d’alemand a Nancy. Qu’èi tanben un diplòma de bibliotecària.
Cossí t’es venguda l’idèa de tradusir en occitan ? Quinas òbras as tradusidas ?
Que soi estada embauchada per Per Noste tà tribalhar a la redaccion de diccionaris dab Patric Guilhemjoan. Que coneishi tanben Mireille Jammes, l’arrèrhilha deu poèta Francis Jammes, hèra estacat a la vila d’Ortès, e qu’avèvi dejà escrivut un libe en francés, La glycine d’Hasparren, ua sòrta d’autoficcion on Jammes e jòga un ròtle important. E en fèit qu’ei Mireille Jammes qui’m demandè un dia se ne volèvi pas arrevirar tèxtes deu son pairbon. Qu’acceptèi e qu’èi doncas escrivut un purmèr libe bilingüe En tot caminar capvath l’òbra de Francis Jammes (arreviradas de poèmas e pròsas de Jammes dab comentaris), publicat en çò de Per Noste. E com la literatura ei lo domeni qui mei m’interèssa e qu’èi tostemps avut enveja d’escríver jo medisha e d’arrevirar, qu’èi contunhat. Qu’èi tradusit dus libes de l’alemand tau gascon : Franz Kafka, Un messatge imperiau e racontes mei e Eduard von Keyserling, Estiu brutlant, e tres deu francés tau gascon : Jean Giono, Lo qui plantava arbes e novèlas mei ; Patrick Modiano, Dora Bruder ; Claude Duparfait, La foncion Ravel. Per Noste qu’a editat tanben duas de las meas creacions personaus en bilingüe Refugis/Refuges ; Lo rei Dagobèrt/Le roi Dagobert.
Aviás dejà fait de traduccions ? Amb d’autras lengas ?
Quiò, de l’alemand tau francés.
Cossí causisses las òbras que vas tradusir a l’occitan ?
Qu’arreviri sonque òbras literàrias qui m’agradan, qui’m pertòcan pregondament. Mes que pensi tanben au public pr’amor que sèi que i a hèra de monde qui començan d’apréner la lenga, qui an enveja de léger, mes qui vòlen meilèu libes pas tròp longs, novèlas per exemple, dab eventuaument la possibilitat de consultar lo tèxte en francés.
Cossí trabalhas ? (Amb quina regularitat, quina tecnica, quines apleches fas servir,…)
Qu’escrivi tèxtes personaus o articles tà la revista País gascons e qu’arreviri de faiçon regulara. Que poish díser qu’aquestas duas activitats e son las meas activats principaus adara e las qui mei m’agradan. Que tribalhi dab los diccionaris de gascon de Per Noste, dab los utís en linha deu Congrès (dicodòc), dab d’autes utís de lenga (com la gramatica de M. Romieu e A. Bianchi per exemple o lo Parlar plan de G. Nariòo). Qu’arreviri un purmèr còp, puish que dèishi pausar com ua pasta. Apuish que legi çò qu’èi escrivut, frasa après frasa, tà sentir lo ritme de cadua. Que hèi tostemps hèras modificacions, que « sagi » mots diferents, torns diferents. Qu’esiti hòrt e qu’ei un procediment deus longs en fèit. Que torni léger frasas e puish paragrafes sancèrs tostemps tà sentir se i a ua musicalitat, ua fluiditat dens lo tèxte, se la lenga e sembla naturau, e shens qu’un calc mauadret de la lenga originau.
Quinas son las dificultats màgers per aquel trabalh ?
Com arreviri literatura, çò de mei dificile qu’ei d’arrespectar l’estile de l’autor. Los que considèri com escrivans « vertadèrs » que son los qui an un estile pròpi, e la lor lenga que’s pòt doncas aluenhar sovent de l’usatge abituau. Çò que cau har tanben dens l’arrevirada, quan poderà semblar estranh a còps. Lo dangèr qu’ei que lo legidor e pensi lo traductor qu’escriu ua lenga un drin curiosa, un drin malestruga mentre qu’aqueste saja de rénder las particularitats de l’autor qu’arrevira.
La lenga occitana permet de tot revirar ? De quina lenga que siá ?
Perqué non ? Òc, segur, com totas las lengas. Se i a a còps dificultats, mots qui mancan, torns qui mancan, qu’ei au traductor de trobar solucions. La traduccion qu’ei tanben un mejan tà enriquir la lenga. Que saben per exemple que l’alemand ei hèra deveder a l’arrevirada de la bíblia per Luther au sègle XVIau. Que i avè per exemple mots qui existivan dens lo latin eclesiastic mes qui mancavan dens l’alemand d’aquera epòca e Luther que’us devó hargar en la soa lenga, sovent en recórrer au procediment deu calc.
Perqué revirar en occitan ? Quinas òbras revirar ? Per quin public ? Quinas dificultats ?
La question que’s pòt pausar : perqué arrevirar deu francés tà l’occitan puishque los legedors de l’occitan que son sustot francés o se son d’un aute país que son tostemps personas qui an purmèr après lo francés e apuish l’occitan ? Pensi que i a totun un public, monde qui an lejut un autor en francés e quan veden que n’existeish ua arrevirada en occitan, qu’an enveja de la léger, que son curiós de comparar los dus tèxtes. Los aprenents que pòden estar interessats tanben pr’amor que saben qu’an la possibilitat de consultar l’originau tà s’ajudar. Jo per exemple qu’èi crompat la traduccion en gascon de L’Étranger de Camus pareishuda en çò de Reclams quan començavi d’apréner lo gascon. Ua auta rason : pr’amor non i a pas en gascon hèra de creacions contemporanèas.
Per çò qui ei de la literatura estrangèra, quauqu’un qui ne coneish pas l’alemand per exemple poderà léger Kafka en gascon autan plan com en francés, qu’aurà la causida. Qu’ei tanben ua faiçon de muishar a’us qui pensan las lengas regionaus ne son pas que « patoès » praubes e inutiles que, au contra, aquestas lengas e son lengas vertadèras com las autas. Quan disi qu’arreviri Giono en gascon, los qui ne s’interèssan pas a las lengas regionaus ne disen pas gran causa, mes quan disi qu’arreviri Kafka que son estonats e que sorrisen o qu’arriden : qu’ei lavetz lo parat d’aviar la discussion…
Qu’ei important tanben d’arrevirar libes taus joens. Que i a ua demanda importanta deus regents e de las regentas qui ensenhan l’occitan. Qu’ei pr’amor d’aquò a Per Noste qu’arreviram e que publicam àlbums taus mainats. E ne cau pas oblidar tanpauc los adolescents e’us perpausar libes qui mei los agradan o qui’s legen au collègi e au licèu. Per Noste qu’a au son catalògue dus Harry Potter qui an tostemps hèra de succès e Lo qui plantava arbes que s’ei tanben hèra plan venut.
Pensas que caldriá mai tradusir las òbras occitanas dins d’autras lengas ? Dins quinas lengas principalament ?
Quiò, en francés purmèr e dens totas las autas lengas tanben. Tà muishar que i a ua literatura qui’s hè uei lo dia en occitan, que i a shens que los trobadors qui s’ameritan d’estar lejuts. E tà muishar que’s pòt parlar de tot en occitan, que la literatura occitana ei shens qu’ua literatura « deu terrador », çò que pensan daubuns, dab un drin de mesprètz.
As de projèctes de traduccion ? Benlèu tanben d’escritura ?
Quiò, qu’èi a l’idea de tradusir novèlas de J.M.G. Le Clézio qui pòden estar lejudas per adolescents e qui son d’aulhors perpausadas sus las listas de lectura de l’Educacion nacionau. E que vau contunhar, solide, d’escríver. Qu’ac hèi tà cada numèro de la revista País Gascons, en ua rubrica on parli sustot de literatura, de lenga o mei generaument de cultura. E qu’èi tanben tèxtes personaus, qui atenen dejà en ua tireta o qui son enqüèra en gestacion.
A tu la paraula sul sicut de la traduccion.
Qu’ei un tribalh hèra mensh aisit que çò que pensan los qui n’an pas jamei sajat d’arrevirar. Especiaument quan las duas lengas an estructuras, sintaxi, mejans d’expression, hòrt diferents, com ei lo cas enter l’alemand e lo gascon. Mes qu’ei ua activitat qui da la possibilitat d’enriquir, d’apregondir, d’afinar, de precisar la coneishença de las duas lengas e qu’ei un vertadèr tribalh creator. Per jo que i a duas sòrtas d’arreviradas. Quan traduseishi òbras d’autors, qui son fixadas doncas, que soi au servici deu tèxte, n’i poish pas har nada modificacion. Mes quan arreviri çò qu’escrivi jo, qu’ei un tribalh diferent, que poish har çò que voi. En tot arrevirar qu’èi ideas navèras qui’m vienen au cap e doncas que hèi cambiaments dens lo tèxte purmèr. Los dus tèxtes que son com vas comunicants : qu’influeishen l’un sus l’aute. Lo hèit de m’arrevirar a jo medisha que’m da tanben la possibilitat de vàder mei conscienta de çò qu’escrivi, pr’amor que i a tostemps ua part d’inconscient dens lo tribalh d’escritura, mes en arrevirar que soi forçada de soscar mei au tèxte purmèr e doncas de compréner causas qu’èi escrivut jo medisha segur, mes shens forçadament saber tostemps çò que pòden significar tà jo.
