Esclavatge
Que s’en parla e desparla aquestes tempses. Benlèu èra necessari, mes qu’ei faus de preténder qu’era question fuc tostemps estremada. En tot cas, que fuc eth aunor de plan de professors de francés de fèr estudiar, cada an, tèxtes classics deths bèths qu’an tot dit, e dab quina fòrça !
Anatz véser, s’avetz perdut memoèra, ena colleccion Lagarde-Michard tant criticada, o en u’auta d’aqueths manuaus que vos balhèren tant de tiragòs ! Montaigne, Montesquieu, Diderot, Voltaire, entre autes, que vos i parlan coma s’èra uei ! Eth tèxte eth mes famús qu’ei aqueth pretendut pleitèu en favor deth esclavatge de Montesquieu, qu’ei eth requisitòri eth mes fòrt contra era « traite des noirs ». Que m’a agradat de fè’n ua revirada en gascon que vos perpausi umblament ací.
« S’avia de sostier eth dret qu’avem avut de fèr eths negres esclaus, qu’auria dit açò : coma eths puples d’Euròpa avian exterminat eths d’America, qu’an devut méter en esclavatge eths d’Africa enà servir-se’n a deseishartar tant de tèrras. Be seria tròp car eth sucre se l’òm no fasia trebalhar era planta qu’au produseish per esclaus. Eths dont parlam que son ners cap e tot, e qu’an eth nas tant esmapat que n’ei quasiment pas possible de plànher-les ! No podem pas pensar que Diu, un èster tant avisat, aja metut ua anma, encara mens ua deras bonas, en un còs tot ner. Qu’s pòt jutjar dera color dera pèth pera deth peu, que en çò deths Egipcians, filosòfes se’n fuc, èra de tant grana importança que fasian perir tots eths òmes de peu rós que s’ensertavan d’agafar ! No’s pòt cap supausar qu’aqueth monde sian òmes, pr’amor que se les supausavam òmes, que començariam de créser que n’èm pas nosauti crestians. Esperits deths petits qu’exagèran era injusticia fèta aths africans : fuguèssa taua qu’ac disen, no seria vengut en cap deths princes d’Euròpa, que fèn entr’eris tant de convencions inutilas, de fè’n ua generala en favor dera misericòrdia e dera pietat ? »
(Esprit des Lois, livre XIX, chapitres V et VI)
Generacions de liceans qu’an estudiat aqueth gran tèxte. Era ironia n’ei pas tostemps de bon compréner, que i cau atencion ! Mes quina fòrça en aqueths classics ! Tornar leiger aquò que vau totas eras leis e tots eths discorses de uei !
