La fin d’una tradicion occitana urbana : Les Recardeyres. Fantaisie dite au Banquet du Syndicat de la Marée (1938) par l’auteur et doyen Fernand LAPAUZE
Lo ton generau es pebrat, pimentat, quitament gorrin. Tots los ingredients i son, e totun quauquarren es a díser. I a un sèi-pas-qué qu’es de manca. Coma s’una flamba s’èra tuada. Coma se tot aquò n’avèva pas mei d’importància.
D’ont es aquò que ven, aquera tradicion farcesca bordalesa ? Mèste Verdièr, òc. Mes Verdièr n’èra pas eth qu’un eretèir, lo d’una tradicion bien mei vielha qu’eth, que continuava ? Dens Verdièr es de conéisher l’influéncia daus tòpoï de la tradicion farcesca, coma lo francitan, que desjà tròban ches Godolin o Cortèta dus siègles mei tòst. La tradicion bordalesa occitana ten sa geografia e sa sociologia pròpras : s’organiza mei que mei a l’entorn dau pujadueir de Sent-Miquèu, de la carrèira Elias-Gentrac, de Maucalhau, daus Capucins. Son personatge emblematic es la recardèira. Aqueste mòt, que se traduïré en francés per regrattière, ven de « cardar ». S’agís dau praube monde que, d’ancian temps, recuperavan los retalhons de lana quora la cardavan, per tant de los revénder. Daus ganha-petit, daus revendeires. Sovent de las femnas, tan praubas que lis-i fau, per susviure, practicar sovent lo comèrce de lurs charmes. D’on un pilòt de neishenças malurosas, d’abandons e d’avortaments. Tot un monde de misèria, de caitivèir, mes tanben de solidaritat e d’umor. Coma totas las societats marginalas, las recardèiras bordalesas an lur lengatge, lur univèrs, lur umor. Après la mòrt de Verdièr en 1820, pendent mei d’un siègle sas òbras seràn reeditadas, legidas, imitadas, parodiadas, apuei serviràn de base au desvelopament d’un genre pròpre a l’escriut occitan bordalés, l’estile « recardèir ».
Lo milhor de la literatura occitana bordalésa ne’n sortirà. En 1938, som au cap d’aquesta produccion, e lo petit obratge que ténem entre las mans damòra coma lo darnèir huec d’una tradicion seculària.
Fernand Lapauze, vaquí un nom perfeitament desconeishut. L’annuari de 1938 nos apren qu’èra marejador, president dau sindicat de la mareia de Bordèu. A sa faiçon, l’òme – dauquau ne conéishem pas nada produccion escriuta auta – perpetua la tradicion daus obrèirs-poètas de lenga d’òc. Sonqu’aquí, védem tot d’abòrd que som arribats au cap, a la fin de quauquoren. La lenga d’òc a Bordèu, en mitan urban, s’a susviscut a era-medissa annada après annada maugrat las evidéncias, damb una longevitat de conéisher. La tradicion farcesca evocada s’a trascendada dens las produccions en francés fòrtament occitanizat d’Ulisse Despaux, mòrt en 1825, qu’espleita un otís mei aisit a utilizar de cap ad un public en via de desoccitanizacion-desculturacion : lo « bordeluche », aquesta traca de creòl de basa francesa mes de superstrat occitan, qu’es quasi de l’occitan dissut damb una gramatica francesa. Los successors de Despaux – los Guí Suire, Max-Enric Gonthier, Claudi Ducloux o encara Jovença – sauràn esperlongar la vida d’aqueth eretèir de l’occitan.
Non, aquí, som de cap ad una tradicion que s’escantís. La pertinéncia societala de la farça s’a perduda en 1938. Desjà Verdièr aubedissèva a daus còdes qu’èran pas mei de son temps. Una tradicion qu’a perdut de vista perqué exista, una practica shens reflexion, ne pòt acochar que d’una parodia d’era-medissa. Aquò’s end’aquò que nos védem aquí acarats. A la satira pebrada e daus uns còps enverenada a succedit la vulgaritat, l’umor scatologic e putanèir pr’au simple plesir de díser « mèrda » o auta causa. Mes de fèt, de qué s’agís aquí ?
Duias recardèiras – o puslèu los hantaumas de duias recardèiras – defuntadas environ setanta ans pus tòst, se’n tornan sus Tèrra. Vòlen tornar veire lo marcat de « Pòrta Neva », l’ancian nom daus Capucins, que frequentavan autescòps. Mes lo marcat a chamjat de nom e d’aspèct. L’istòria s’engagan alavetz dens una sequèla de gags en desvelopant la medissa logica : las duias recardèiras pòrtan sau monde novèth que las environa un espiar meitat amusat, meitat critic, damb un comic de descalatge e lo franc parlar supausat pròpre a sa corporacion. Mes Lapauze n’es pas Verdièr ni Elias Boirac, e sonqu’una seria de sortidas mei o mens drolaticas, aquò ne pren pas. L’idèia, pas talament maishanta en se, acocha d’una fantasia shens granda originalitat. Los sols interès qu’i veden son, a la fin, lingüistic – am aquí un daus darnèirs senon lo darnèir tèxte en occitan bordalés « pishadèir » autentic – e sociologic. De verai : la scèna se passa per devath a la quita hala daus Capucins, dens la vida vitanta, au bèth mitan daus autes comerçants. Mes coma aquò’s pr’una ocasion de hèsta, qu’i a un banquet de previst, aprénem que lo conselh municipau de Bordèu au grand complet es present e assista a l’espectagle. I son tots : lo maire Adrian Marquet – que vindrà lèu una figura dau collaboracionisme – son adjunt Jausep Benzacar, sortit d’una de las mei vielhas familhas judivas bordalesas, que moirirà en 1944 a Aushwitz, e los autes : Delboy, Fourtassis… tot lo conselh i es. E la causa qu’es de conéisher, es que los dus personatges interagissen damb lo public : nichas, clinhets, allusions e vanas se multiplican. Las sortidas umoristicas de las duias recardèiras saus elugits bordalés presents dèisha a pensar qu’aquestes-aquí son dens lo cas de compréner tot aquò, donc que comprenen l’occitan. Aquò’s pas impossible : Marquet, neishut en 1884 a Bordèu, a creishut dens un environament dau quau l’occitan èra lònh d’estar absent : lo Bordèu popular d’alentorn de 1900 lo parlava encara largament. La remarca vau tanben per Benzacar amei d’autes.
Aqueste punt ne mancaré pas d’interès se l’autor ne ressentèva pas lo besonh de començar son prepaus per una desencusa : desencusa per la cruditat dau ton, desencusa sustot benlèu de prepausar aqueste intrusion dau Bordèu d’autescòps dens lo d’anueit. Que, s’es de conéisher que l’occitan se practica e se compren encara au marcat daus Capucins en 1938, s’aquò’s probable que los elugits bordalés son encara dens lo cas de lo compréner e de n’apreciar las subtilitats (se gausi díser per la pròsa de Lapauze), lo tèxte empenat ne hèi referéncia qu’au passat. Passat dau Bordèu occitan, dau Bordèu recardèir. Las recardèiras, que semplan pertan bien vivas, son dus hantaumas. Parlan, caquètan, mes son mòrtas. E ne son pas que lo son dau passat que tòrna trenir a nòstas aurelhas. Per devath a l’insociança aparenta dau prepaus, la jòia tapatjosa sona coma una cantaplora, la cantaplora d’un temps que Lapauze e probable bèth-arremat de sos collègas daus Capucins creden esbalagat. Ne n’es ren, egau, e l’occitan viu e viurà encara dens la ciutat garonesa. Benlèu que, se las vulgaritats estujan las ‘grimas de dòu, aquò’s l’entestament d’una lenga e d’una cultura a ne pas se deishar morir que fau compréner darrèir la naientetat daus escarcalhs de ríder.
