Volètz parlar de quicòm de passat e sabètz pas se val mai emplegar lo preterit (per exemple : Foguèt una annada rica) o lo passat compausat (per exemple : Es estada una annada rica). La question tota simpla a se pausar es aquesta : es que sèm encara dins lo periòde ont se situa l’accion en question ? Se sèm pas pus dins aquel periòde, cal dire, per exemple : Dos-mila-dètz-e-sèt foguèt una annada rica, per la rason qu’aquela annada es acabada despuèi longtemps. Per contra, se sèm encara dins l’annada en question, se parli lo 3 de desembre de l’annada 2018, dirai : Dos-mila-dètz-e-uèch es estada una annada rica.
Quand lo periòde ont se situa l’accion es indicat explicitament, cal pas aver lo mendre dobte : Dins la jornada de uèi soi anat trabalhar. Aquesta setmana ai pres l’avion. Aqueste mes soi estat malaut. Ongan i a agut de desòrdres socials. Dins lo sègle vint-e-un l’escalfament climatic a contunhat dramaticament.

De segur qu’aquò se ditz en francés : Je suis allé fravailler. J’ai pris l’avion. J’ai été malade. Il y a eu des troubles sociaux. Le réchauffement climatique s’est poursuivi dramatiquement. E, per consequent, sembla “pus occitan” de far correspondre un preterit occitan a un participi passat francés. Es una analisi faussa de gents que sàbon mal l’occitan e que cércan un pauc puerilament la distància maximala al respècte del francés.
La vertat es que nosautres avèm un destriament exprimit ambe dos tempses diferents quand lo francés o confond tot e ditz, per exemple : Hier je suis allé travailler e tanben Aujourd’hui je suis allé travailler; Il y a cinq ans j’ai pris l’avion e tanben Cette semaine j’ai pris l’avion. En occitan, aquò se ditz : Ièr, anèri trabalhar mas Uèi soi anat trabalhar; Fa cinc ans prenguèri l’avion mas Aquesta setmana ai pres l’avion.
Far correspondre sistematicament a un passat compausat francés un preterit occitan, çò que – pecaire ! – arriba plan tròp sovent dins la lenga del occitanistas novelaris, es emplegar un occitan “agramatical” es a dire una lenga que respècta pas las nòrmas gramaticalas elementàrias de la lenga nòstra.
Que caldriá pensar de qualqu’un que diguèsse en francés : “Demain je sera arrivé ” ? Ne caldriá pensar que s’exprimís dins un francés “agramatical”. Dins un francés normal se ditz : “Demain je serai arrivé.” Los qu’en occitan díson, a la fin de 2018, “2018 foguèt una annada rica” s’exprimísson dins un occitan agramatical. Dins un occitan blos e natural, a la fin de 2018, es a dire quand sèm encara dins l’annada en question, cal dire : “Dos mila dètz-e-uèch es estada una annada rica.”