Ieu sabi un conte…filosofic !
Al costat del conte tradicional existís lo conte filosofic. Nascut al sègle XVIIIen, aqueste genre literari es totjorn una istòria fictiva que permet a l’autor de criticar la societat de son temps, lo poder en plaça, e de transmetre d’idèas de portada filosofica : costumas de la noblesa, regimes politics, fanatisme religiós o autres corrents filosofics, etc. Repren la construccion del conte tradicional, amb qualques unas de sas formulacions, coma “Un còp èra…”, dins la mira de se sostraire a la censura regnanta. Lo Candide de Voltaire es plan representatiu d’aqueste genre ibride : las caracteristicas tradicionalas del conte son presentas (l’accion se passa dins un castèl, l’epòca es indeterminada, los personatges son nòbles per la màger part, etc.) mas l’autor las modifica a son biais per l’introduccion d’una tèsi filosofica, de l’ironia e, de còps, de la farsa. Una morala e d’elements de la societat contemporanèa son presents tanben, per que lo lector sosque al conte e a la question que pausa. I pòt aver egalament d’atributs del genre picaresc, coma lo fait que l’eròi travèrse mai d’una classa sociala o encara lo fait que los sentiments elevats, tal coma l’amor, venon objèctes de derision. Aquò dit, cal pas conclure tròp rapidament que los contes tradicionals fan pas pensar. Tot al contra : an vençut lo temps perque nos dison quicòm d’important que, sovent, se pòt considerar coma filosofic. Jutjatz-ne amb aqueste conte, eissit de la tradicion persana :
Un vièlh savi aviá un filh que voliá pas sortir de l’ostal perque se trobava laid e crentava que los autres se trufèssen d’el. Lo sieu paire li expliquèt alara que non caliá pas escotar las gents e que li’n anava balhar la pròva : Deman, li diguèt, vendràs amb ieu al mercat ! L’endeman, laissèron l’ostal d’ora, lo vièlh savi sus l’esquina de l’ase e lo filh caminant al sieu costat. Quand arribèron sus la plaça, d’unes mercadièrs se poguèron pas empachar de murmurar : Gaitatz aquel òme ! Non a cap de pietat ! Se repausa sus l’esquina de l’ase e laissa son paure filh anar a pè ! Lo savi diguèt a son filh : As plan ausit ? Deman tornaràs amb ieu al mercat !
L’endeman, lo savi e son filh faguèron çò contrari : lo gojat montèt sus l’esquina de l’ase e lo paire marchèt al sieu costat. A l’intrada de la plaça, los meteisses mercadièrs èran aquí : Gaitatz aquel jove qu’a pas cap d’educacion, diguèron. Es tranquil coma Baptista sus l’esquina de l’ase mentre que son paire, pecaire, se deu rossegar dins la posca ! Es una vergonha de veire aquò ! Lo paire diguèt a son filh : As plan ausit ? Deman tornaràs amb ieu al mercat ! L’endeman, partiguèron a pè en tirant l’ase darrièr eles amb una còrda. Gaitatz aqueles dos amòrris ! se trufèron los mercadièrs. Van a pè coma se sabián pas que los ases son faits per èsser montats ! Lo savi diguèt a son filh : As plan ausit ? Deman tornaràs amb ieu al mercat !
L’endeman, quand laissèron l’ostal, los dos èran assetats sus l’esquina de l’ase. A l’intrada de la plaça, los mercadièrs s’enrabièron : Quina vergonhassa ! Gaitatz aqueles dos crudèls qu’an pas pietat de lor ase ! Lo vièlh diguèt a son filh : As plan ausit ? Deman tornaràs amb ieu al mercat ! L’endeman, en arribant al mercat, portavan l’ase sus las espatlas. E los mercadièrs s’escacalassèron : Gaitatz aqueles dos fats que pòrtan lor ase al lòc de lo montar !
Alara lo vièlh savi diguèt al sieu filh : Mon filh, as plan ausit, quina causa que fagas, dins la vida, lo mond i trobaràn totjorn quicòm a criticar. Es per aquesta rason que, de lor opinion, cal que te’n chautes coma de l’as de pica. Fai çò que te sembla bon e perseguís ton camin !
Tradicional, mas bravament filosofic, non ?
